ریشه‌های تاریخ چهارشنبه سوری| گفته می‌شود دلیل گره خوردن آداب و رسوم چهارشنبه سوری با آتش این است که از لحاظ زمانی با جشن‌هایی که زایش و تولد آتش و انسان در دوران ایران باستان را جشن می‌گرفتند همزمان بوده است. با این حال این جشن همیشه بدین شکل برگزار نمی‌شده است و در دوره‌های مختلف تاریخی نظیر ساسانیان و قاجاریان با تغییراتی مواجه شده است. برای مثال توپ مروارید که در سال ۱۳۰۰ در میدان ارگ قرار داشت برای اعلام شب چهارشنبه سوری شلیک می‌کرد. بسیاری از مادران کودکان مریض خود را برای شفا گرفتن از زیر این توپ رد می‌کردند و یا زنان بیوه و مجرد برای یافتن همسر دست به دامان چنین اعمالی می‌شدند و به آن دخیل می‌بستند. این مسئله به شیوه‌ای کم و بیش متفاوت در تبریز نیز سابقه داشته است. همه این‌ها جزئی از تاریخ چهارشنبه سوری به حساب می‌آیند که برخی از آنها امروزه نیز به چشم می‌آیند و برخی دیگر کاملا از یاد رفته‌اند.
آداب و رسوم چهارشنبه سوری| چهارشنبه سوری نیز مانند هر جشن دیگری مجموعه‌ای از آداب و رسوم منحصربه‌فرد دارد که آن را از دیگر جشن‌ها متمایز می‌کند. مسلما مهم‌ترین بخش آداب و رسوم چهارشنبه سوری آتش است. آتش در فرهنگ باستانی ایران پدیده‌ای خاص است و این اعتقاد وجود دارد که می‌تواند پلیدی‌ها را دور کرده و پاکی را به ارمغان بیاورد. یکی از این رسوم این است که مردم در این جشن آتش‌های کوچکی برپا می‌کنند و از روی آن به نوبت می‌پرند و شعری را زیر لب زمزمه می‌کنند. مضمون این شعر که به شعر چهارشنبه سوری معروف است نیز نشان می‌دهد که ماهیت این جشن چگونه است: زردی من از تو/ سرخی تو از من/ غم برو شادی بیا/ محنت برو روزی بیا/ ای شب چهارشنبه/ ای کلیه جاردنده/ بده مراد بنده...
قاشق زنی| یکی دیگر از آداب و رسوم چهارشنبه سوری قاشق زنی است. در این مراسم افراد در سنین مختلف با پوشش مبدل و عموماً با سر کردن چادر به در خانه‌ی ساکنین شهر می‌روند، با قاشق بر پشت کاسه‌های فلزی خود که در دست دارند می‌کوبند و از صاحب‌خانه تقاضای خوراکی‌های مختلف می‌کنند. عموما انواع شیرینی‌جات، آجیل، میوه و غیره به قاشق‌زن داده می‌شود. برخی از صاحب‌خانه‌ها نیز بسته‌های خوراکی موسوم به مشکل‌گشا را از قبل آماده کرده و به قاشق زن‌ها می‌دهند این رسم نیز از ابتدا مخصوص شب چهارشنبه سوری نبوده است و به تدریج به تاریخ چهارشنبه سوری اضافه شده است. همان طور که مشخص است این رسم شباهت‌های قابل‌توجهی به رسوم شب‌هالووین دارد.
رسوم شهر‌های مختلف| برخی از رسومی‌که در چهارشنبه سوری انجام می‌شوند دیگر معنای سابق خود را ندارند و به نوعی برای تفریح و صرف جشن انجام می‌شوند و در مواردی کلاً از یاد برده شده‌اند. برای مثال مردم برخی از شهرها نظیر اصفهان و تهران رسم داشتند کوزه یا ظرفی را که در طول سال استفاده نکرده‌اند به نشانه خارج کردن شانس و ارواح بد از خانه به بیرون پرتاب کرده و بشکنند. یا اینکه دختران دم بخت به صدای همسایه خود گوش می‌دادند و چیزی که می‌شنیدند مشخص می‌کرد که آیا می‌توانند به‌زودی با فرد مناسبی ازدواج کنند یا خیر. در شهر شیراز مردم معتقد بودند که اگر در قناتی که از مقبره‌ی سعدی نشئت می‌گیرد در شب چهارشنبه سوری حمام کنند، سال سلامتی را سپری خواهند کرد. آنها معمولا برای زیارت و دعا در این شب به آرامگاه شاهچراغ می‌روند و شعر چهارشنبه سوری برای آنها اشعار زیبای حافظ است. مردم تبریز نیز آداب و رسوم چهارشنبه سوری مخصوص خود را داشته‌اند. زنان آنها آینه، شانه و جاروی جدید می‌خرند، از روی نهر‌ها و سرچشمه‌ها می‌پرند و از آنجایی که معتقدند آب در سال جدید دوباره تازه می‌شود، تمام کوزه‌های قدیمی‌را می‌شکستند و با کوزه‌ها و آب تازه به استقبال سال نو می‌شتافتند. در این میان برخی خانواده‌ها به دلیل خطراتی که ممکن است آتش ایجاد کند ترجیح می‌دهند به‌جای حضور در جشن خیابانی از این فرصت برای صله‌ی رحم استفاده کنند. بنابراین بازار مهمانی‌ها نیز در شب چهارشنبه سوری بسیار داغ است. بزرگان خانواده‌ها معمولا میزبان فرزندان خود هستند و از آنها با خوراکی‌های مخصوص چهارشنبه سوری پذیرایی می‌کنند. همیشه در تاریخ چهارشنبه سوری رسم بر این بوده است که شام آش رشته، مرصع پلو یا هفت‌رنگ‌پلو باشد. این نیز ازجمله رسومی‌است که این روزها کمتر به آن توجه می‌شود.